Inleiding

Dit artikel verkent de verbanden tussen leiderschap en macht. Over dit onderwerp kunnen boeken worden volgeschreven. Hier blijft het bij een verkenning. We gaan in op machtsverslaving en de uitwerking daarvan op dictators. We trekken conclusies over macht en effectiviteit. We onderzoeken het effect van macht op leiderschap. We gaan in op het voorkomen van negatieve uitwassen van macht en geven tot slot concluderend aan hoe de leider zijn ambities dient te richten.

Machtsverslaving

Manfred Kets de Vries en Elisabeth Florent-Treacy schrijven “Jammer genoeg valt het sommige leiders, door hun eigen karaktertrekjes, moeilijk om hun medewerkers verregaande verantwoordelijkheden te geven. Leiders die verslaafd zijn aan persoonlijke macht, zijn niet in staat om anderen werkelijk macht te geven uit angst dat daardoor hun eigen macht vermindert.”[i]. Zelf maakte ik eerder het onderscheid tussen het leiden vanuit macht en kracht.[ii] De mate van leiding geven vanuit macht mag recht evenredig worden veronderstelt aan de verslaving aan persoonlijke macht. Immers hoe minder iemand lijdt aan die verslaving, hoe minder moeite hij ermee zal hebben om macht te delen. En, hoe meer iemand zijn macht deelt, hoe meer hij moet leiden vanuit zijn persoonlijke kracht.
Wellicht dat sommige (beginnende) leidinggevenden nog in de dwaling verkeren dat macht de basis is voor hun leidinggeven. Er zullen dus leiders zijn die meer vanuit macht leiden dan verwacht zou mogen worden op basis van hun verslaving aan macht. Sommigen hebben wellicht nauwelijks last van deze verslaving, maar leiden toch op basis van macht omdat ze (nog) niet beter weten, ze denken dat het zo hoort.

De dictator

Hèt beeld van leiders die leiden op basis van macht is de dictator. Als ze aan de macht zijn is het beeld vrij eenduidig. Er is sprake van niets ontziend handelen. Alles gebeurt op basis van macht. Wie die macht aanvecht wordt uitgeschakeld, vaak zelfs letterlijk, de stekker wordt uit een leven getrokken.

Over die eenduidigheid wil ik twee kanttekeningen plaatsen.

Het gevlij rond de dictator

De eerste kanttekening: zelfs dictators hebben een kring van getrouwen om zich heen, die niet alleen op basis van angst voor de leider voor hem door het vuur gaan. Er is kennelijk zelfs bij dictators in enige mate sprake van leiderschap op basis van kracht. Geert Mak schrijft over de coterie rond Hitler als over een hofhouding. Een groep mensen die in het gevlij probeerde te komen bij de grillige leider. Hitler werd (in ieder geval door hen) erkend als leider. Zijn getrouwen gingen voor hem door het stof. Het navolgende citaat geeft hier uitdrukking aan.

Bij het beeld van Hitler als kwaadaardig genie past het idee dat hij ook de hele oorlog volgens een duivels schema bedacht had en dat plan vervolgens keurig uitvoerde. De uiterlijke orde, discipline en regeldrift van het Derde Rijk waren echter volstrekt misleidend. In werkelijkheid was Hitlers besluitvorming, daar zijn de meeste historici het wel over eens, tamelijk chaotisch en impulsief. Hitler maakte zich als het ware los van het alledaagse bestuur om zo de rol van ieders vaderlijke Führer te kunnen spelen. Binnen de nazi-top heerste dan ook geen ambtelijke of managementcultuur, maar eerder de sfeer van een hofhouding. Dat betekende dat in de wat lagere regionen opvallend veel werd gerommeld en geïmproviseerd.

Iedere ploert, idioot, anti-semiet of bureaucraat die de zegen van de Führer had, kon in vergaande mate zijn eigen gang gaan - daarbij geholpen door leger, ambtenarij en andere organisaties die wél modern en bureaucratisch waren georganiseerd. En iedere top-nazi probeerde die zegen te verwerven, in felle concurrentie met andere machthebbers en andere machtsapparaten. Zo ontstond de innerlijke tegenstelling die het nazi-systeem uiteindelijk naar de afgrond zou leiden: het bestuur leek de ordelijkheid zelve, maar in wezen verstoorde het alle evenwichten binnen een normaal staatsapparaat.[iii]

De machtssprong van dictators

Een tweede kanttekening is dat dictators meestal niet aan de macht komen vanuit macht. Ze hadden die immers nog niet voor ze de macht in handen kregen. Een vorm waarin ze aan de macht komen is via het machtsspel. Ze intrigeren, sluiten coalities en monsterverbonden om die vervolgens weer te breken. Dit is niet de soort opmars die hier interessant is. Veel interessanter is dat nogal wat dictators aan de macht zijn gekomen via democratische processen (zoals bijvoorbeeld Hitler en Milosevic). Ze zijn klaarblijkelijk in staat geweest grote massa´s enthousiast te krijgen voor hun leiderschap! Wederom een teken dat dictators beschikken over de leiderschapseigenschappen waarop wij leiders erkennen.

Macht en effectiviteit

Als iemand over hoogontwikkelde leiderschapeigenschappen beschikt zal hij als vanzelf steeds machtiger worden. Zolang hij deze macht niet beschaamd of misbruikt is daar niets mis mee. Het is een gegeven, meer niet.
Als macht tot dictatoriaal gedrag leidt is het disfunctioneel. Immers de huidige samenleving vraagt om een ander soort leider. Mensen willen een leider die ze blijvend willen erkennen. Een leider die hen in hun waarde laat en die verschillen respecteert. Een leider die vindt dat hij moet overtuigen in plaats van bevelen te geven. En, ze willen een leider die dat kan. Leiding geven louter vanuit macht is disfunctioneel. De leider die op basis van macht leidt zal erkenning kwijtraken en mislopen. Hij loopt het risico dat ondergeschikten met de mond steun belijden aan zijn visie, maar daar absoluut niet naar handelen. De kans op subversieve actie neemt toe, de invloed van de leider blijkt uiteindelijk disfunctioneel. Hij is uiteindelijk minder effectief dan hij zou kunnen zijn.

Macht corrumpeert

Soms wordt gezegd dat macht corrumpeert. Ik denk dat dit voor de verslaafden aan persoonlijke macht zeker geldt. Ze gebruiken hun vaardigheden om zich in steeds hogere posities te nestelen. Als ze een positie hebben ingenomen dan zijn degenen die hen daar konden brengen niet langer relevant, onbelangrijk zelfs. De leiders doen wat ze willen en gaan drijven op hun macht. Een optimale effectiviteit van leiders vereist dat zij niet verstrikt raken in die machtsfuik.

Ontsnapping aan de machtsfuik

In mijn artikel “Coachend leiderschap, theorie en praktijk”[iv] stelde ik dat bedrijven vaak nauwelijks lijken te veranderen in de door hen gekoesterde richting. Ze willen naar coachen leiderschap, ze willen verantwoordelijkheden laag in de organisatie leggen, ze willen alles wat een eigentijdse medewerkers van zijn leidinggevende verwacht. Die gewenste richting is echter alleen haalbaar door leiding te geven vanuit kracht, terwijl de meerderheid van de bestaande leiders in het bedrijf leidt (en blijft leiden) op basis van macht. In een vervolgartikel [v] gaf ik aan dat dit alleen te doorbreken is door leiders door hun medewerkers te laten beoordelen.

Dit laatste zie ik ook als waakmiddel om te voorkomen dat leiders afglijden naar “dictatorschap”. De effectiviteit vereist dat leiders niet in de machtsval stappen.
Een andere (of aanvullende) oplossing is het testen van potentiële leidinggevenden op hun verslaafdheid aan macht en hen daarop (negatief) te selecteren

Succes als vervanger van macht

Ambitie mag, zonder ambitie wordt niemand een leider. Wanneer die ambitie louter is gericht op macht dan is deze contraproductief. De ambitie van leiders behoort niet gericht te zijn op macht.

Als macht niet als motivator werkt blijft wel de vraag over wat een leidinggevende dan moet motiveren. Ik zou zeggen dat dit niet anders ligt dan bij elke andere (niet leidinggevende) medewerker. Gedacht kan worden aan zaken als flow of het nastreven van "kwaliteit" zoals beschreven in het artikel "Bezieling en leiderschap".

Het bereiken van flow en kwaliteit zijn andere begrippen voor het uitdrukken van persoonlijk succes. Succes is een veiliger en eerlijker motivator dan macht. Het bereiken van succes kan alleen met de medewerkers.

9 augustus 2001, Anglès

Volgend artikel