Chimpansees, macht, politiek en management
Inleiding
Thema’s
Formalisatie
Invloed
Coalities
Evenwicht
Stabiliteit
Ruil
Manipulatie
Rationele Strategieën
Privileges
Gevolgtrekkingen
Het boek “Chimpanseepolitiek” van Frans de Waal handelt over het politieke gedrag bij de chimpansees die hij jarenlang bestudeerde. Hij legt daarbij verbanden met menselijk handelen. In dit artikel onderzoek ik de relevantie van dit boek voor de hedendaagse menselijke politiek en voor het management van organisaties.
Eerst komen diverse thema’s aan de orde die Frans de Waal onderkent bij chimpansees. Per thema geef ik een korte bespiegeling. Aan het einde poog ik tot een aantal conclusies te komen.
De Waal
De pikorde is duidelijk, er is sprake van rangen. Als de rangorde onduidelijk wordt dan ontbrandt er een dominantiestrijd. Pas als de status van de winnaar wordt erkend, is hij bereid tot verzoening.
Politiek
Wie de leider wordt, wordt niet (of slechts deels) door bepaald onderlinge machtsstrijd. Doorgaans is er een of andere vorm van stemming om te bepalen wie de leider wordt. Fysieke eigenschappen zijn niet doorslaggevend voor het bepalen van de pikorde. Ook zijn er controlerende organen om een en ander in goede banen te leiden.
Management
In organisaties is er in de vorm van ondernemingsraden een beperkt controlerend orgaan. Er vinden geen stemmingen over leiderschapsposities plaats. Dominantiestrijd is niet echt meer een geaccepteerd of gewaardeerd fenomeen. Toch vindt regelmatig een competentiestrijd plaats binnen organisaties. Rattengedrag is niet zeldzaam.
De Waal
Op basis van persoonlijkheid, leeftijd, ervaring en connecties hebben sommige apen meer invloed dan op basis van hun plaats in de rangorde verwacht zou worden. De Waal ziet de oudste man en vrouw in de bestudeerde groep als de meest invloedrijke leden.
Politiek
Dit is herkenbaar in de politiek, de meeste invloed ligt echter zeker niet altijd bij de ouderen.
Management
Dit is herkenbaar binnen organisaties. Al moet gezegd worden dat mensen buiten het lijnmanagement vaak weinig mee kunnen denken en praten, laat staan dat zij mee kunnen beslissen.
De Waal
Een citaat:
Ingrepen in een conflict dienen hetzij om vrienden en verwanten te helpen, hetzij om machtsposities op te bouwen. Het tweede, opportunistische type interventie is met name te zien bij de coalitievorming van volwassen mannen en gaat hand in hand met isolatietactieken. Er bestaan aanwijzingen dat ook bij de mens een soortgelijk verschil tussen man en vrouw bestaat.
Politiek
Dit is herkenbaar in de politiek.
Management
Dit is ook herkenbaar in organisaties.
De Waal
De mannen in de groep kennen zeer sterke onderlinge sociale banden ondanks de steeds opspelende rivaliteit. Citaat: Ze neigen tot een machtsevenwicht dat is gebaseerd op hun coalities, individuele krachtsverhoudingen en de steun van de vrouwen.
Politiek
Ook dit is in de politiek herkenbaar. Voor steun van de “vrouwen” mag gelezen worden “minder machtige partijleden”.
Management
Ook in organisaties is dit herkenbaar. Voor “vrouwen” kan hier bijvoorbeeld “medewerkers” worden gelezen.
De Waal
De vrouwen kennen stabielere onderlinge verhoudingen dan de mannen, minder gebaseerd op basis van hiërarchie. Vrouwen hebben meer behoefte aan stabiliteit. Tussen mannen wordt soms door de vrouwen bemiddeld.
Politiek
Hoewel deels nog geldig in het moderne politieke bedrijf is de vrouwelijke kant meer ingeburgerd geraakt. Aan de andere kant zie je echter wel vaak dat vrouwen mannelijker gedrag gaan vertonen als zij zich staande moeten houden.
Management
Zie onder politiek.
De Waal
Chimpansees hebben een systeem van wederkerige transacties net als mensen. Zij ruilen vooral sociale gunsten uit, meer dan giften of goederen. Steun gaat uit naar de leider, die met zijn positie in staat is om sociale zekerheid te garanderen. De positie van de leider kan in gevaar komen als hij de ontvangen steun niet herverdeelt.
Politiek
Het herverdelen van steun is onmiskenbaar onderdeel van de politiek. Sociale zekerheid garanderen is niet de tegenprestatie, wel het nastreven van overeengekomen politieke doelstellingen.
Management
Deels geldt datgene wat hierboven onder politiek is opgeschreven. Ook onderlinge steun is van belang.
De Waal
Chimpansees zijn intelligent, zij manipuleren hun omgeving. Zij gebruiken andere groepsleden als sociaal instrument.
Politiek
Dit is in de politiek nog veel sterker het geval.
Management
Dit is een van de vaardigheden die een manager tot leider maakt. Althans zolang het geen pure manipulatie wordt. Er ligt een ethische grens tussen (vergaand) beïnvloeden en manipulatie. Bij manipulatie breng je mensen zover dat zij dingen gaan doen, die zij voor zichzelf niet kunnen verantwoorden.
De Waal
Chimpansees ontwikkelen wellicht bewust en van te voren strategieën om dominantie te verwerven. Bewijsbaar is dit niet.
Politiek
In de politiek is dit niet eens een vraag, het uitstippelen van dominantiestrategieën is overduidelijk aanwezig.
Management
Net als bij politiek zeer herkenbaar. Dit is overigens een spel waar lang niet iedereen aan meedoet.
De Waal
Mannen die hoog in de rangorde staan paren vaker dan mannen die daar lager in staan. Citaat: Hieruit is de evolutie van mannelijke ambitie te begrijpen, mits succes bij het paren tot voortplantingssucces leidt.
Politiek
In de menselijke verhoudingen is dit niet direct te spiegelen. Wij zijn te netjes en geciviliseerd om ons te gedragen als dekhengsten. Daarnaast zijn vrouwen gelijkwaardig en streven ook zij doorgaans naar positieverbetering.
Het feit dat dit niet meer zo werkt als bij de chimpansees, geeft aanleiding tot speculaties. Bijvoorbeeld mannen worden “slapper” omdat de sterksten geen kans meer krijgen zich meer voort te planten dan anderen. Ook kan gesteld worden dat hierdoor juist vaardigheden worden versterkt die iemand in een pluriforme gemeenschap die niet is gebaseerd op machtsverhoudingen nodig heeft. Door die gelijkwaardigheid in vaardigheden maken ook vrouwen kans op hogere posities. Dat het afvlakken van machtsgedrag verdwijnt is dan juist een gunstig teken.
De voortplantingskansen van een partij kunnen vertaald worden naar de overlevingskansen en de kans op het trekken van de meeste stemmen. Vaardigheden leiden tot meer kansen. Met botte macht vervreemd je de hedendaagse kiezer van je, dat leidt dus tot een lager aantal stemmen.
Management
Dit is voor management analoog aan wat er onder politiek staat geschreven.
Machtsmotieven zijn niet vreemd aan menselijk gedrag. Ze treden alleen minder onverbloemd op de voorgrond dan bij de chimpansees. Mensen koesteren vaak wel machtsmotieven, maar kleden hun daden om macht te verwerven in met minder doorzichtige woorden en gedrag. De Waal geeft in dit kader overigens een pluim aan Machiavelli.
Machiavelli heeft als eerste geweigerd machtsmotieven af te keuren of te versluieren. Deze inbreuk op de heersende collectieve leugen is hem niet in dank afgenomen, maar is opgevat als een ontluistering van de mens.
Macht op basis van positie, dominantie, lichaamskracht is niet zo overheersend meer in de huidige samenleving. Er is nu sprake van wederzijdse afhankelijkheden. Er ligt een geweldsmonopolie bij de overheid. Zolang die overheid de veiligheid van haar burgers kan garanderen zullen die burgers een aantal beperkingen aanvaarden en zullen ze het laten om onderlinge geschillen en het verwerven van machtsposities in letterlijke zin uit te vechten.
De dragers van het geweldsmonopolie zijn niet meer puur bezig met het handhaven van macht, zij zijn niet blind voor de wensen van het volk, zoals vroegere heersers. Zonder aandacht voor de wensen van het volk raken machthebbers snel hun positie kwijt door het corrigerende effect van verkiezingen. Zelfs in dictaturen is puur machtsspel eindig, zie de fluwelen revoluties in het voormalige Oostblok en de opstanden in de Arabische wereld. Acceptatie van botte macht is in het huidige tijdsgewricht gereduceerd tot bijna nul.
Chimpansees en mensen hebben behoefte aan contact. In een besloten groep moet de verslagene weer maatjes zien te worden met de winnaar. In een open samenleving geldt dit in veel mindere mate, ieder individu maakt deel uit van vele groepen en heeft een keuze tot uittreden. In een open samenleving is dit de macht van de zwakkere. De zwakkeren hebben in onze maatschappij sowieso meer macht. De sterkere kan zelfs volledig alleen komen te staan, als iedereen is uitgetreden uit zijn groep. Dominantie door fysieke of verbale kracht is bij de mens geen garantie meer voor het handhaven van macht.
Ten aanzien van machthebbers koesteren wij hoge verwachtingen. Wij verwachten dat zij breed gedragen doelen vervullen, maar ze moeten zich niets verbeelden. Machthebbers zijn tegenwoordig afhankelijk van iedereen, ook van de zwakkeren. De Waal schrijft over de positie van de mannetjesapen versus de vrouwtjesapen.
… want als het voor een man belangrijk is dat hij populair is bij de vrouwen om een stabiel leiderschap te kunnen handhaven, dan kan hij zich beter inschikkelijk en meegaand jegens hen opstellen.
Het voorgaande gaat zeker op voor de politiek tegenover de burgers. Maar ook in organisaties krijg je uiteindelijk meer voor elkaar als je krediet opbouwt, en krediet krijg je door te luisteren, door de belangen van al je medewerkers serieus te nemen, door daar iets mee te doen en door niet zomaar zaken in gang te zetten waar heel veel weerstand tegen is.
Vooral de formalisatie van macht gebeurt in de huidige politiek anders dan bij de apen. De wijze waarop macht bij de apen wordt verworven, lijkt op de wijze waarop Machiavelli het beschrijft. In het bedrijfsleven is wellicht iets meer apengedrag te vinden dan in de politiek. In de politiek vindt immers een correctie plaats als de stemmers een politiek figuur niet langer lusten. In organisaties ontbreekt een dergelijk automatisch correctiemechanisme.
Een verschil ten opzichte van de apen is dat leiders zich steeds meer op alle onderdanen moeten richten en dat mannen zich in de zin van apen vrouwelijker gaan gedragen.
Mensen gedragen zich weliswaar politiek, ook in organisaties, maar het bijbehorende gedrag is minder zichtbaar. De in organisaties aanwezige hiërarchie geeft stabiliteit. Zolang posities niet vacant komen vindt er geen machtsstrijd plaats. Een nadeel daarvan is dat slecht functionerende managers soms wel erg lang kunnen blijven zitten.
Als we politiek in grote trekken definiëren als sociale manipulatie om invloedrijke posities te verwerven en te behouden, dan is politiek overal om ons heen. Buiten het centrale en lokale bestuur ontmoeten we politiek in ons gezin, op school, op het werk en op vergaderingen. Elke dag veroorzaken we conflicten of zijn we partij in die van anderen. We hebben zowel supporters als rivalen en we zijn zuinig op bruikbare connecties. Deze dagelijkse politiek wordt niet steeds herkend, omdat mensen meesters zijn in het camoufleren van hun bedoelingen. Politici bijvoorbeeld hebben hun mond vol van idealen en beloften, maar zwijgen zorgvuldig over persoonlijke machtsmotieven. Dat is geen verwijt, we spelen dit spel immers allemaal. Sterker, we spelen het grotendeels onbewust en verbergen deze motieven niet slechts voor anderen, maar onderschatten ook voor onszelf hun immense invloed op ons gedrag. Chimpansees daarentegen tonen deze 'lagere' motieven open en bloot. Hun belangstelling voor macht is niet groter dan die van de mens, maar beter zichtbaar.
De Waal onderkent overigens dat politiek er bij apen voor zorgt dat er een logische samenhang is. Het streven naar sociale invloed stopt wanneer er een tijdelijk evenwicht is ontstaan. Een chimpanseeman krijgt steun van de groep, zolang hij zorgt voor handhaving van orde. Toch ligt de controlerende rol op dit vlak niet altijd bij één dier. Het is een samenspel van krachten. Net als bij de mens.
Tot slot nog één citaat van De Waal.
Het machtsevenwicht wordt dagelijks op de proef gesteld en als het te zwak blijkt zal het vernieuwd worden. Bijgevolg is ook chimpanseepolitiek constructief. Het moet voor de mens een eer zijn om tot de politieke dieren te worden gerekend.
Chimpanseepolitiek bij bol.com.
Lees ook: Empowerment, democratie en organisaties
