In 2003 beschreef ik de ontwikkelingsstadia die beschavingen doorlopen aan de hand van de ideeën van Norbert Elias (Lees: Organisaties en hun ontwikkelingsstadium vergeleken met de civilisatietheorie van Norbert Elias). Een rode lijn daarin is het opgeven van vrijheid ten faveure van meer veiligheid. Ik schreef toen het volgende.
Grotere eenheden bieden meer veiligheid. De geschiedenis is een ontwikkelingsgang waarbij steeds grotere eenheden ontstaan uit kleinere. Iedere keer is er de angst voor het opgeven van vrijheid en autonomie. De veiligheid en andere voordelen die grotere eenheden bieden worden uiteindelijk toch iedere keer verkozen boven het behoud van vrijheid. Het ontwikkelen naar steeds grotere eenheden is een constante in de geschiedenis en zal dus zeker nog een tijd doorzetten.
In het licht van de huidige ontwikkelingen in de wereld, zoals de verkiezing van Donald Trump tot president van Amerika, de populariteit van Geert Wilders, de Brexit en het gedrag van Poetin en Erdogan was dit misschien te optimistisch. De trend naar grotere eenheden wordt doorbroken. Er lijkt eerder een trend naar het zich terugtrekken in het eigene, in de beperktere eenheid. De angst om vrijheid op te geven ten faveure van grotere eenheden, waarin jij minder invloed hebt, lijkt te groeien. Protectionisme doemt weer op. Vijandschap (al dan niet vermeend) neemt toe.
In het civilisatieproces schetst Elias ook de ontwikkeling van wat wij beschaving noemen. Allerlei gedragsregels zijn pas tamelijk recent ontstaan. Beschaving is kwetsbaar. Kijk maar als ergens een conflict uitbreekt. De escalatie naar geweld en beestachtig gedrag duurt soms verbazingwekkend kort.
Beschavingsregels maken samenleven tussen mensen met allerlei achtergronden mogelijk. Vallen ze weg dan slaat tolerantie om in vijanddenken.
Iemand als Trump trekt zich weinig aan van beschavingsregels. En, merkwaardig genoeg, de Amerikaanse kiezers ook niet. Massaal niet, want anders was Trump niet gekozen. Het negeren van beschavingsregels komt een vreedzame manier van samenleven niet ten goede.
In lijn met het voorgaande is er sprake van regressie ten opzichte van de ontwikkelingslijn naar meer beschaving, naar het opgeven van autonomie voor meer veiligheid zoals Elias die zag.
Ik vrees dat de wereld daardoor niet veiliger wordt.
Hopelijk is het een kleine dip in een verder opgaande lijn. Hopelijk!
"Het civilisatieproces" van Norbert Elias bij managementboek.nl en bij bol.com
