Er gebeurt iets schokkends in de wereld en, ja hoor, binnen de kortste keren zie je her en der de complottheorieën verschijnen. Internet en vooral de sociale media biedt aan iedereen een platform om direct verdenkingen de wereld in te slingeren. Afhankelijk van het kamp waar ze zelf deel van uitmaken weten ze gelijk wie er achter zit, de Russen, de Chinezen, de Amerikanen, de Arabieren, Israël, noem maar op.
Rond het nieuwe coronavirus (COVID-19) zie je dat ook weer. Ik las ergens dat het een door de Amerikanen ontworpen virus was waar Chinezen speciaal vatbaar voor zijn. Ja hoor!
Tegelijkertijd lezen we dat de Chinese president al vrij vroegtijdig op de hoogte was, maar onvoldoende ingreep en dat de dokter die als eerste waarschuwde voor het virus de mond werd gesnoerd. In dictaturen wordt slecht nieuws vrijwel altijd in de doofpot gestopt, want dat slechte nieuws zou de zittende dictatuur eens in een slecht daglicht kunnen plaatsen!
Maar, het lukte in dit geval niet om het ongewenste nieuws tegen te houden. Het nieuws over de dokter lekte uit. Vervolgens probeerd de machthebbers de dokter een heldenstatus te verlenen, waarschijnlijk om het nieuws over het monddood maken naar de achtergrond te drukken. Kritische berichtgeving op sociale media hierover wordt door de Chinese overheid zwaar gecensureerd. Maar, plaatjes kunnen ze er echter kennelijk niet zomaar uitfilteren. Ik hoorde op de radio dat Chinezen op Weibo (een soort Twitter) massaal een plaatje van een fluit opnemen in hun berichten. Een symbool voor een klokkenluider. In het Engels spreken we ook over een ‘whistle blower’, in het Chinees kennelijk ook.
Wat toont dit aan? Dat de maakbaarheid van onze dagelijkse werkelijkheid zelfs voor een machtig regiem als het Chinese beperkt is. Ze kunnen de berichtgeving niet volledig naar hun hand zetten.
Complottheorieën blinken doorgaans uit door hun ingewikkelde karakter. De complottheorie zelf roept bij mij altijd veel meer vragen op dan het reguliere nieuws dat ons bereikt via de vrije media. Complottheorieën zijn doorgaans veel onwaarschijnlijker dan de versie die ons via de media bereiken. Laat staan ten opzichte van de versie die ons via wetenschappers en onderzoekers bereikt. Wil een complottheorie maar enigszins geloofwaardig zijn, dan vergt dat de betrokkenheid, instemming en geheimhouding van heel veel mensen. Die mensen moeten allemaal braaf aan de leiband lopen van diegenen die het complot beraamden. En dat geldt niet alleen voor direct betrokkenen, maar ook voor kritische onderzoekers en journalisten. Is de kans groot dat dit kan lukken, dat de waarheid echt niet naar buiten komt? Ach, ik sluit niet uit dat het een enkele keer lukt. Maar vaak zal dat niet zijn.
Dit levert bij elkaar een mooie paradox op. Juist zij die kritisch zijn over berichtgeving via de reguliere media omarmen allerlei complottheorieën als alternatieve waarheid. Tegenover de complottheorieën tonen zij zich juist het minst kritisch. En juist die complottheorieën prik je meestal zo door.
Wie in complottheorieën gelooft, moet wel extreem in maakbaarheid geloven. Want zonder dat maakbaarheidsgeloof is de geloofwaardigheid van de meeste complottheorieën heel gering.
Een virus gemaakt speciaal voor Chinezen? Waarom? Welk voordeel zou dat voor de vermeende makers hebben? Hoe hou je het geheim? Kan het überhaupt? Hoe zorg je dat het niet op jezelf terugslaat? Enzovoort…
Volgens mij is het geen toeval dat veel complotdenkers vooral leven onder dictaturen. Want onder een dictatuur wordt er van alles aan gedaan (incl. zware onderdrukking van andere geluiden) om veel geheim te houden. Mensen nemen dagelijks ongeloofwaardige berichtgeving waar, ze zien en voelen de repressie en censuur, ze zien dat de officiële versie van berichtgeving vaak niet klopt. Het indoctrineren van de officiële versie lukt nooit helemaal, want ook die is beperkt maakbaar. Het is geen wonder dat iemand zelf overal complotten gaat zien als de dagelijkse realiteit via een niet-vrije pers is doordrenkt van een complot om allerlei ongewenste berichtgeving aan de mensen te onthouden.
Dus: je moet wel heel erg in maakbaarheid geloven, wil je veel complottheorieën serieuzer nemen dan de berichtgeving door vrije media. Onvrije, onderdrukte en gecensureerde media, die moet je sowieso niet serieus nemen.
Iets lezen over hoe een complottheorie in de Russische media wordt besproken? Lees: “NOTHING CAN BE RULED OUT”
