Charisma

De vraag naar charismatische leiders zou stijgende zijn. Dit is soms in de pers te lezen. Dat is mooi, maar wat is dat, charisma?
Voor mij reden om enig onderzoek naar het begrip “charisma” in het algemeen en “charismatisch leiderschap” in het bijzonder te verrichten.

Van Dale geeft de volgende tekst:

Charisma: (irrationele) persoonlijke aantrekkingskracht, uitstraling.

Het woord “irrationele” staat keurig tussen haakjes, maar juist dat is wat velen als charismatisch benoemen. In zijn boek Lila [i] beschrijft Robert Pirsig een bezoek van Robert Redford aan de hoofdpersoon. Die hoofdpersoon is in dit geval onmiskenbaar een alter ego van Pirsig zelf. Pirsig is niet zomaar iemand, en toch is hij zeer onder de indruk. In de volgende passage begint het bezoek.

´Kom binnen,´ zei Phaedrus, en hij voelde een echte opwelling van plankenkoorts. Het gebeurt plotseling hier en nu. Dit is het heden. Het lijkt op de avond van een première kort nadat het doek is opgegaan en alles komt nu op hem neer.

Nadat Redford is vertrokken beschrijft Pirsig de dan ontstane situatie.

Hij keek naar de lege bank waar Redford had gezeten. Het leek wel alsof er nog iets van zijn aanwezigheid in het vertrek hing, maar daar kon je niet meer mee praten.

Niet dat dit alles het verschijnsel charisma verklaart, het geeft wel de impact ervan weer. De uitstraling van de mens met charisma maakt dat anderen zich in diens nabijheid klein voelen en beperkt. Toch geloof ik dat charisma slechts deels een eigenschap van de persoon is, voor het grootste deel wordt het door andere eigenschappen bepaald.

Ik zie met betrekking tot charisma, drie componenten:

• De intuïtieve component (aanwezigheid);
• Bekendheid, beroemdheid, macht;
• Eigenschap van persoon die hem voor anderen een leider maakt. 
  

De eerste component is welbekend. Sommige mensen vullen de ruimte als ze daar aanwezig zijn. Dat maakt hen echter lang niet altijd tot leider. Veel mensen voelen door die aanwezigheid ook een soort onderhuidse afkeer. Iemand kan dan misschien heel erg aanwezig zijn, dat maakt hem of haar nog niet tot een charismatisch leider.

De tweede component is de meest voorkomende. Aan veel mensen wordt charisma toegeschreven, terwijl ze voor ze bekend en beroemd waren of macht bezaten overal rond konden lopen zonder opzien te baren. Een mooi voorbeeld hiervan is Maximá, de toekomstige echtgenote van onze kroonprins. Voor ze bekend was was het een leuke, frisse jonge meid. Ze zal wel eens nagekeken zijn, echter het valt me wat zwaar om aan haar verschijnen uit die dagen voor haar bekendheid charisma toe te schrijven. Na haar verloving met de kroonprins werden haar charismatische eigenschappen te vleet toegeschreven. Ze werd al vergeleken met prinses Diana.

In de literatuur wordt verwezen naar de derde component. Daarin gaat het om de eigenschappen van een persoon waardoor anderen hem als leider accepteren.

Op internet vond ik de volgende definitie van Tony Allesandra[ii]: Charisma is the ability to influence others positively by connecting with them physically, emotionally, and intellectually.

Op dezelfde pagina´s vond ik ook nog de volgende tekst:

“Charisma is,” Lindholm says, “above all, a relationship, a mutual mingling of the inner selves of leader and follower.

Nogmaals terug naar de drie bovengenoemde componenten.

De eerste component is nog het meest een eigenschap van een mens zelf, maar het maakt hem niet meteen tot een leider. De tweede component wordt door de omstandigheden ingegeven en is dus geen oorspronkelijke eigenschap van de persoon. De derde component staat ver af van de betekenis die in het dagelijkse spraakgebruik wordt gegeven aan charisma. Hij lijkt daarmee enigszins onzinnig. Wat in de component charisma wordt genoemd is naar mijn mening synoniem aan leiderschap. In die zin is het wel zinnig, maar voegt de benaming charisma niets toe.

Voor de zoektocht naar de kern van leiderschap levert de term charisma niets op. Charismatische leiders zijn dan mensen waarop een van de componenten van charisma van toepassing is. Het zijn aanwezige types, beroemdheden of gewoon leiders. Dat woord “gewoon” lijkt denigrerend te klinken, zo is het niet bedoeld. Het is meer een inleiding op mijn conclusie met betrekking tot charismatisch leiderschap. Namelijk, dat we beter niet kunnen spreken over charismatisch leiderschap, maar gewoon alleen over leiderschap. Charisma is een verwarrend concept.

Gebruik van de term charisma maakt een gesprek over leiderschap onnodig wazig en ongrijpbaar.

Bergschenhoek, 17 juni 2001

Lees ook: Charisma als bron van het desastreuze en Boegbeelden.

Nagekomen noot 24 november 2012: Op de website van de Harvard Business Review kwam ik onlangs het volgende artikel tegen: http://blogs.hbr.org/cs/2012/11/the_dark_side_of_charisma.html

Nagekomen noot 12 juli 2014, een citaat:
"Wat zijn afgezien van de religieuze betekenissen van het woord charisma, de kenmerken van deze eigenschap? Waarom is het zo’n mysterieuze kracht? Wat maakt het zo bijzonder? Op puur beschrijvend niveau kunnen we termen gebruiken als visionair, energiek, onconventioneel, voorbeeldig en theatraal. Maar om het mysterie echt te kunnen ontraadselen, moeten we dieper graven. Als we een klinische bril opzetten en teruggrijpen naar het concept van overdracht (beschreven in hoofdstuk 2), wordt het raadsel van charisma al minder duister. We zien dan dat volgers op hun leiders reageren zoals ze in hun jeugd op hun ouders of andere autoriteiten reageerden. Sterker nog, dit proces maakt deel uit van een algemeen ontwikkelingspatroon dat zichzelf tot op zekere hoogte in de meeste relaties tussen leiders en volgers herhaalt. Als het verleden naar het heden verplaatst wordt, in de interactie tussen een dynamische leider en zijn of haar volgers, is alles gereed voor charismatische attributie’: interactiepatronen die tijdens de jeugd zijn ontstaan, worden gereactiveerd en er ontstaat een intens verlangen naar idealisering van het verleden."
Bron: Kets de Vries, M.F.R., Wat leiders drijft, Uitgeverij Nieuwezijds, 2006
Boekbespreking van "Wat leiders drijft"

Nagekomen noot 18 oktober 2014: lees ook: "Liever geen inspirerende leider", Max Wildschut, https://www.managementsite.nl/inspirerend-charismatisch-leiderschap, 2014. 

Nagekomen noot 14 januari 2016: lees ook: "Charismatic Leadership", Martin Luenendonk, https://www.cleverism.com/charismatic-leadership-guide/, 2016.