In de pers is regelmatig te lezen dat medewerkers hunkeren naar leiders met charisma[i]. Volgens mij wordt bedoeld dat medewerkers hunkeren naar leiders waarin ze geloven. Leiders die voor hen overtuigen als leider.
En dat wordt charisma genoemd?
Ik hou het erop dat echte leiders voor hun medewerkers altijd legitimiteit bezitten[ii]. Elders[iii] heb ik al betoogd dat charisma een onbruikbaar begrip is voor het duiden en begrijpen van leiderschap. In dit stukje betoog ik dat charisma (zoals het in het dagelijks spraakgebruik wordt gebruikt[iv]) bij leiders desastreus kan uitpakken.
Wanneer ik hierna het begrip “charisma” gebruik bedoel ik daarmee vooral die van intuïtieve aard[iii].
We kennen de charismatische leider vooral uit de politiek. Mensen als Lenin, Hitler en Stalin bijvoorbeeld. Hun charisma maakte het hen mogelijk bestaande naties te transformeren tot andere naties volgens een door hen beleden utopisch concept. Zonder hun charisma hadden ze vrijwel zeker niet bereikt wat zij tot stand brachten. Charisma gaf hen de macht te doen wat ze wilden. De droevige gevolgen kennen we. Ze realiseerden iets dat veel ellende heeft veroorzaakt en dat weinig inherente overtuigingskracht bezat.
Dat is precies waar charismatische leiders toe in staat zijn. Charisma leidt tot kritiekloze volgzaamheid bij de aanhang. De charismatische leider krijgt geen weerwoord waar dat wel op zijn plaats zou zijn. Charismatische leiders in organisaties kunnen veranderingen bewerkstelligen die reuzen doen wankelen. En omdat zij geen tegenspraak krijgen (of dulden) kunnen hun ideeën maar al te gemakkelijk vervallen in monomanie. Omdat hun ideeënkoker niet wordt uitgedaagd raakt ze los van de realiteit. De koker wordt smaller en smaller. De ideeën er achter ontberen robuustheid[v]. Ze correleren onvoldoende met de realiteit. Geconfronteerd met die realiteit spatten ze uiteindelijk als zeepbellen uiteen. Het bedrijf blundert omdat de topman blundert. Wanneer het echec zichtbaar wordt is al onherstelbare schade aangericht. Het kan bedrijven de afgrond in manoeuvreren.
Bij de charismatische leider probeert iedereen in het gevlij te komen. Zijn onderscheidingsvermogen wordt daardoor aangetast. Zijn ideeën vinden altijd applaus, want hij zegt het. Maar hij denkt dat hij applaus krijgt vanwege de inhoud. Zijn veranderingen worden gevolgd, hij leidt, er is weinig weerstand. Hij proeft succes, zet door en gaat verder dan iemand anders gedaan had. En weer wordt hij gevolgd. De organisatie gaat voor hem door het vuur en komt er uiteindelijk, zoals dat gaat in de werkelijkheid, geblutst, gehavend, amechtig hijgend en zwaar gehavend uit. Alleen als het vitaal was en geluk heeft bestaan er na de charismatische leider nog overlevingskansen.
Het begrip “charisma” is dus niet alleen onbruikbaar en verwarrend waar het gaat om het begrijpen van leiderschap. Charisma (volgens de hier gebruikte definitie) als eigenschap is tevens een potentiële bron van bedrijfsongevallen.
Kortom, wantrouw charisma. Wees kritisch. En, waar charismatische CEO´s wonderbaarlijke plannen onthullen voor hun firma: verkoop uw aandelen!
Armaçâo de Pera, 4 mei 2002
Lees ook: Charisma en Boegbeelden.
Nagekomen noot 7 mei 2010: in "Gebouwd voor de toekomst" is een van de mythes die door Jim Collins en Jerry Porras wordt ontkracht de mythe dat visionaire bedrijven grote en charismatische leiders nodig hebben.
[i] Bijvoorbeeld: Vos, Evert de, ´Personeel zoekt een sterke leider´, Intermediair, 20 mei 1999
[ii] Markensteijn, P.H., ´Legitimiteit, een beoordelingsmaatstaf van medewerkers´, mei 2001
[iii] Markensteijn, P.H. , ´Charisma´, juni 2001
[iv] Zie vorige. Charisma zoals in het dagelijks spraakgebruik toegepast is in dit artikel van de eerste soort: “Sommige mensen vullen de ruimte als ze daar aanwezig zijn.”
[v] Het nut van weerstand bij goede ideeën bestaat eruit dat de nadelen van het idee zichtbaar worden. De blinde vlekken van de bedenker worden zo ondervangen. Doordat de nadelen bekend zijn moet er ook iets mee gedaan worden. Als er iets mee gedaan wordt zal het idee er alleen maar sterker van worden.
Jim Collins & Jerry Porras, Gebouwd voor de toekomst. Dit boek op Managementboek.nl en op bol.com
