Ooit zag ik op TV een aflevering van “The Apprentice”, waarin kandidaten via een eliminatiespel in de gunst probeerden te komen bij een baas van een groot bedrijf, namelijk Donald Trump (ja, die). Ik vond het onbegrijpelijk dat kandidaten überhaupt voor deze baas wilden werken. Als je zag hoe hij opereerde, wat hij van medewerkers verwachte en hoe hij hen bejegende, dan was het voor mij duidelijk. Voor zo’n persoon zou ik nooit willen werken.
In NRC van 29 december 2022 stond een artikel waarin de oorlog in Oekraïne werd geanalyseerd met als grondtoon dat de oorlog in Oekraïne veel klassieker werd gevoerd dan door allerlei deskundigen van een eigentijdse oorlog verwacht werd. In het artikel werd ook het leiderschap besproken. In scherpe bewoordingen werd het Russische leiderschap weggezet als totaal ineffectief.
Ook na hun mislukte eerste offensief toonden de Russen „een onthutsend slecht vermogen om te leren”, zegt Hebel. Waarom? Sweijs legt uit: „We wisten al dat een dictator’s army niet goed functioneert. Slecht nieuws dringt niet door naar boven. Mensen zijn bang en nemen geen initiatief. Het moreel van de troepen is laag, de afstemming tussen eenheden slecht.” Geen wonder, beaamt Hebel. Het Russische leger is opgezet naar het oude Sovjetmodel. „Loyaliteit telt zwaarder dan competentie. Maar zo’n leger werkt niet tegen een meritocratisch systeem dat wél draait om kwaliteit.”
In veel landen zie je dat leiders zo hechten aan hun eigen gelijk, hun eigen ideeën en hun macht dat ze zich steeds autocratischer gaan gedragen. Ook in vredestijd. Dat leidt er al gauw toe dat iedere afwijkende mening als gevaarlijk wordt beschouwd. Daarom worden wetten ingevoerd die de machthebbers en hun ideeën beschermen. Kritiek op de leider of regering wordt op welke manier ook strafbaar gemaakt. Onlangs nog werd in Indonesië een wet aangenomen die het beledigen van de president of overheidsinstellingen strafbaar stelt. Wat een belediging is, dat wordt dan natuurlijk al snel alles wat de ideeën van de president of overheid in twijfel trekt. En daarmee wordt het willekeurig aanklagen en bestraffen van politieke tegenstanders een stuk makkelijker. Dat machthebbers dergelijke wetten opstellen zegt veel over hun angst voor alles en iedereen die anders tegen de werkelijkheid aankijken dan zijzelf.
Uiteindelijk leidt dergelijke beknotting, maar vooral ook het vastzetten van wat hoort, wat gewenst is en hoe men hoort te doen en denken tot een onhoudbare dwang. Vroeg of laat komt er een keer een tegenbeweging en stort het oude huis in. Mensen kunnen (collectief) veel hebben, maar er is altijd een kantelpunt waarop de dwang te groot wordt. Dan komt er verandering. Dat geeft hoop. Maar, bedenk wel dat de tijd daarvoor de mensen heel veel kost aan menselijk leed.
De oorlog in Oekraïne is daar een wreed voorbeeld van.
Poetin heeft zijn denkwereld opgelegd aan alle russen. De staat handelt naar zijn belevingswereld. Hij heeft alleen maar ja-knikkers verzameld en iedereen die voor enig realisme kan zorgen stelselmatig uit zijn kringen (en vaak uit de samenleving) verbannen. Met alle desastreuze effecten van dien.
Mensen in machtsposities tonen vaak een drang naar autocratisch leiderschap. Er zijn nog steeds hordes mensen (ook als medewerker binnen organisaties) die geloven in de klassieke hiërarchieën. En natuurlijk, die hiërarchische organisaties hebben ook best een staat van dienst. Zonder dat model was veel modernisering niet op gang gekomen en met dat model zijn veel organisaties volop gegroeid en hebben zich regelmatig ontwikkeld tot een indrukwekkende omvang.
Binnen strak geleide hiërarchischer organisaties is, dat valt niet te ontkennen, de topman de achilleshiel. Veel organisaties hebben best capabele topmensen. Maar, soms zie je het ook gierend fout gaan. Naar klokkenluiders wordt niet geluisterd, die komen op een zijspoor of worden de organisatie uitgewerkt.
Ik heb zelf ook gezien hoe mensen op topposities kwamen die daar totaal ongeschikt voor waren. Bij enkelen denk ik weleens, ja, ze zien er als een topman uit, ze voldoen vooral aan een beeld. Maar, voldoen aan een beeld, dat betekent niet dat je capabel bent.
En nogmaals, de topvrouw of -man vormt binnen een hiërarchische organisaties de achilleshiel. Zit er eenmaal iemand op de positie waar hij niet goed genoeg voor is, dan kan het vreselijk fout lopen.
De invulling van elke positie op de hiërarchische ladder is even essentieel voor dat organisatieonderdeel als dat van de topvrouw-/man dat is voor de organisatie als geheel.
In grote hiërarchische organisatie is het vrijwel onontkoombaar dat sommige posities slecht worden ingevuld. De hiërarchie is daarmee dus voor iedere organisatie een risicofactor. Met organisaties waar eenmaal autocratische leiders de macht hebben verworven als overtreffende trap van risicovol.
Ik wil maar zeggen: nee, de hiërarchie kan best een tijdje effectief werken, maar het is ook een model vol risico’s. Risico’s die in andere modellen worden voorkomen.
Ach ja, het is geen geheim, ik doe er genoeg kond van op deze website, modellen die met zelfsturing werken zijn uiteindelijk superieur aan de ouderwetse hiërarchische alternatieven.
Citaten uit “De oorlog in Oekraïne is ‘klassiek met frappante nieuwe elementen’”, NRC 29 december 2022.
